The cartoons for the great stained-glass windows of the Sint Janskerk will be exhibited for the first time.
From the museum website
De glazen van de St.Janskerk in Gouda zijn terecht wereldberoemd. De ontwerptekeningen voor de prachtige 16e eeuwse glazen, cartons, zijn evenals de glazen, imposante kunstwerken, die zowel artistiek als inhoudelijk worden beschouwd als een belangrijk historisch document. De cartons zijn even groot als het glas zelf; het zijn de grootste tekeningen op papier ter wereld. Ze zijn van papier, dus zeer kwetsbaar materiaal. De cartons tonen zeer gedetailleerde en levendige tekeningen en omdat de lijnen van het lood op bijna alle tekeningen weggelaten zijn, komen de individuele details prachtig tot hun recht. De cartons zijn vanwege de enorme afmetingen (het hoogste carton is bijna 10 meter) niet in hun geheel te exposeren, maar wel grote delen ervan. Voor de tentoonstelling ‘Het geheim van Gouda’ zijn 19 representatieve fragmenten uitgekozen. Deze fragmenten bestaan uit 2 tot 6 stroken papier en zijn tot 5 meter hoog. Er zijn zowel cartons van voor als na de Reformatie van 1572 te zien. De onderwerpen zijn daardoor zeer uiteenlopend. Van de 29 cartons die gemaakt zijn in de periode van 1555 tot 1572 zijn er 14 getekend door Dirck en Wouter Crabeth. Naast hun vakmanschap als glazenier, zijn ook hun tekeningen van hoge kwaliteit en zij hebben een enorme zeggingskracht. De tekeningen worden ook nu nog als belangrijke kunstwerken gezien. Als ontwerp voor hun glazen kozen zij, soms op voorstel van het kerkbestuur, soms bepaald door de schenker, verhalen uit de bijbel. Op de tentoonstelling is onder meer een carton van Dirck Crabeth te zien met het verhaal van de onthoofding van Holofernes. Zoals op bijna alle cartons uit deze periode werden de voorstellingen in het bovenste gedeelte getekend. Onderin het glas staan de portretten van de schenkers met hun (familie) wapens afgebeeld, voornamelijk geestelijke en wereldlijke hoogwaardigheidsbekleders. Een voorbeeld hiervan is het carton met daarop koning Filips II met zijn vrouw ‘Bloody’ Mary Tudor. Opvallend is dat in de tekeningen, naast het levendig portretteren van personen, veel aandacht is besteed aan het zeer precies weergeven van een architectonische achtergrond, zoals kerkgewelven en tempelarchitectuur, waarin de gebeurtenissen plaatsvinden.
In 1573 werd de kerk overgedragen aan het protestantse kerkbestuur, dat de toch katholieke glazen liet zitten. Vanaf 1594 benaderde het kerkbestuur weer met groot succes diverse sponsors, nu de voornaamste steden van Holland. Historisch gezien zijn deze glazen van grote betekenis, als documenten voor de roerige periode in Nederland aan begin van de Tachtigjarige Oorlog, maar ook van het groeiend zelfbewustzijn van de steden. De gekozen onderwerpen hebben hierop vaak betrekking, zoals de bevrijding van Samaria, die als voorafschaduwing voor het eveneens uitgebeelde ontzet van Leiden dient. Of de Vrijheid van Consciëntie, deze triomftocht voor vrijheid van geloof en overtuiging, een raam dat werd gesponsord door de Staten van Holland, die daarmee de beginselen van de nieuwe republiek wilden uitdrukken.
Dat deze historische documenten allemaal bewaard zijn gebleven is te danken aan de toenmalige kerkvoogden. Zij hebben alle kunstenaars gevraagd, hun de tekeningen af te staan, soms tegen een geldelijke vergoeding. Zo konden de glazen bij een eventuele beschadiging altijd naar het originele ontwerp gerestaureerd worden. De cartons worden nu niet meer alleen voor dit doel bewaard, maar beschouwd als kunstwerken op zich. Omstreeks 1700 heeft de kerk vanuit ditzelfde oogpunt de glazen in kleur laten natekenen. Een aantal van deze kleine natekeningen (schaal 1 op 20) worden in de tentoonstelling bij de cartons getoond. Ook wordt een directe relatie gelegd tussen het getoonde fragment van het carton en het gebrandschilderd glas.
Naast de (kunst)historische achtergronden gaat de tentoonstelling ook in op het ontstaan van een glas-in-lood raam. Eerst maakte de ontwerper een klein schetsontwerp; keurde de opdrachtgever dit goed, dan voorzag hij de tekening van de vermelding “vidimus” (wij hebben gezien). Pas daarna kon de werktekening gemaakt worden, die de voorstelling precies en op ware grootte weergaf, het carton.
Catalogue
Zsuzsanna van Ruyven-Zeman, Xander van Eck and Henny van Dolder-de Wit, Het geheim van Gouda: de cartons van de Goudse glazen, Zutphen (Walburg Pers) 2002. 156 pages. Illustrated.
ISBN 90-5730-167-9.