The Museum Mayer van den Bergh shows the four side panels of the Miraflores altarpiece which was painted by Juan de Flandes around 1500 for Isabella of Castile. The panel from the collection of Museum Mayer van den Bergh Herod’s banquet has been restored, as is the panel which was rediscovered in 2003 in The National Museum in Belgrade, John the Baptist preaching. The restoration and the results of the comparative study of the four panels sheds new light on the Miraflores altarpiece and the painter Juan de Flandes.
In early 2003 the Dutch Foundation for Cultural Inventory saw the panel while making an inventory of paintings in The National Museum in Belgrade. Two months later at the CODART ZES Congress in Amsterdam, the curator of the museum presented the Dutch and Flemish works in her museum. When an image of John the Baptist preaching appeared on the screen CODART member Till-Holger Borchert jumped up from his chair. Borchert had worked on the concept of the large Flemish primitives exhibition of a year before and immediately recognized the panel as the panel that Zsusza Urbach presumed missing from the Miraflores altarpiece. Her reconstruction was included of that catalogue.
Dendrochronological research has confirmed that the panel indeed was part of the altarpiece. The wood is from the same tree. KIK-IRPA has executed the technical research as well as the restoration. Research and restoration were funded after Hans Nieuwdorp was willing to organize an exhibition around the altarpiece and its restoration.
Publication
Juan de Flandes
M. Madou, L. Depuydt, B. Vermet, M. Weniger, H. Nieuwdorp
22x 28 cm., 96 pp.
ISBN-13: 978-90-5544-970-5
Antwerp (Ludion) 2010
From the museum’s press release
Het Museum Mayer van den Bergh presenteert vanaf 11 september 2010 de tentoonstelling Juan de Flandes en het Mirafloresretabel: gesignaleerd en opgespoord. Het in 2003 teruggevonden zijpaneel De Prediking van Johannes De Doper uit het vijfdelige altaarstuk van deze Vlaamse Primitief staat centraal in de tentoonstelling. Samen met Het banket van Herodes, een ander zijpaneel van het retabel uit de collectie van het Museum Mayer van den Bergh, werd het grondig gerestaureerd. De restauratie en de resultaten van de vergelijkende studie van de vier zijpanelen werpen een nieuw licht op het fascinerende Mirafloresretabel en haar relatief onbekende maker. Voor de unieke presentatie brengt het museum voor het eerst de vier zijluiken van het retabel opnieuw samen.
Vijfdelig altaarstuk
De Brugse schilder Juan de Flandes (? – 1519) werkte vanaf 1496 in dienst van koningin Isabella van Castilië en schilderde in haar opdracht voor het klooster van Miraflores bij Burgos zijn eerste bekende werk, het Mirafloresretabel. Het vijfdelig altaarstuk, gewijd aan het leven van Johannes de Doper, verdween al voor de Napoleontische tijd.
Juan de Flandes vervaardigde dit monumentale werk tussen 1496 en 1499. Rond 1659 werd het gedemonteerd. Een aantal panelen werd geïntegreerd in een barokaltaar en ondergingen daarvoor aanpassingen aan het oorspronkelijke formaat. Door de Spaanse onafhankelijksoorlog in 1810 werd een deel van de panelen door Frankrijk in beslag genomen en nadien verspreid over verschillende collecties. Daar kregen ze verschillende behandelingen en retouches. Daardoor is het oorspronkelijke uitzicht veranderd en dat bemoeilijkt de reconstructie van het altaarstuk.
De geschiedenis van de vijf panelen verklaart de moeilijke maar fascinerende reconstructie van het Mirafloresretabel van Juan de Flandes. Sinds het begin van de 20ste eeuw doken in verschillende studies verwijzingen naar een aantal taferelen van het altaarstuk op. Geleidelijk werden ze aan Juan de Flandes toegeschreven én met mekaar in verband gebracht. Dankzij de ontdekking van een vierde paneel De geboorte van Johannes de Doper in 1976 werd de hypothese van een veelluik geopperd en geraakte men overtuigd van de verwantschap tussen het middenpaneel en de drie zijpanelen. Een oude foto van het laatste luik De Prediking van Johannes de Doper dook op in 2001 en vervolledigde zo het retabel. Dit vijfde paneel werd in 2003 in de reserves van het Nationaal Museum Belgrado teruggevonden en geïndentificeerd als het ontbrekende onderdeel van het altaarstuk.
De drie andere panelen zijn momenteel in verschillende musea te bezichtigen waar ze worden beschouwd als topwerken uit de collectie. Naast Het banket van Herodes dat zich in het Museum Mayer van den Bergh bevindt, hangt De geboorte van Johannes de Doper in het Cleveland Museum of Art en De onthoofding van Johannes de Doper in het Musée d’Art et Histoire de Genève. Het grote middenpaneel Het doopsel van Christus maakt deel uit van een privécollectie in Madrid en zal om technische en veiligheidsredenen niet naar Antwerpen worden overgebracht.
Restauratie en onderzoek
Nadat het ontbrekende zijluik De Prediking van Johannes de Doper in Belgrado was opgedoken contacteerde de Nederlandse Stichting voor Cultuurintventarisatie (SCI) het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium in Brussel (KIK) voor de restauratie. Om het werk terug in de staat te brengen die past bij de andere luiken moest het minstens een jaar voor de opening van de expo naar Brussel worden overgebracht. Samen met Het banket van Herodes uit het Museum Mayer van den Bergh, dat een reiniging en een nieuwe vernislaag nodig had, werd het gerestaureerd in het KIK.
De aanwezigheid van de twee panelen maakte het de restaurateur mogelijk om beide werken in een zelfde toon te brengen, waarbij het best geconserveerde werk uit Antwerpen een referentie was voor het andere. Hierdoor werd een vergelijkende studie tussen beide panelen mogelijk. De resultaten hiervan zijn vergeleken met de beschikbare gegevens uit eerdere onderzoeken over de twee andere zijluiken van het Mirafloresretabel.
Het wetenschappelijk fysisch onderzoek van het KIK bestudeerde de drager, de grondlaag, de tekening en de picturale laag op basis van dendrochronologie en infraroodreflectografisch onderzoek. De onderlinge relatie tussen de vier zijpanelen werd gestaafd door verschillende elementen. Drie panelen hebben dragers die aan de achterzijde beschilderd zijn met een gelijksoortige marmering. Dendrologische studies van de vier panelen toonden aan dat alle planken afkomstig zijn van dezelfde twee eiken. In drie van de vier werken werd zelfs minstens een plank van beide bomen teruggevonden, wat bewees dat ze hoogstwaarschijnlijk gelijktijdig en voor eenzelfde bestelling in hetzelfde schrijnwerkersatelier werden vervaardigd. De vier dragers zijn voorzien van een grondlaag op basis van gips; een grondering die aansluit bij de Spaanse traditie. De ondertekeningen van De prediking en van Het banket sluiten stilistisch bij elkaar aan en tonen gelijkenissen met de andere twee panelen. De correcties in de ondertekening kenmerken eveneens ander werk van Juan de Flandes.
De restauratie van de twee panelen bood de gelegenheid om ze inzake textuur, analyse en kleurstelling op elkaar af te stemmen. Tijdens de reiniging van de picturale lagen werden vuil en vergeeld vernis verwijderd en werden onder oude retouches en overschilderingen oorspronkelijke elementen zichtbaar. Het tafereel kreeg hierdoor een nieuwe dynamiek en toont nu de knappe picturale uitvoering en de verrassende en feilloze techniek van Juan de Flandes in de materiaalweergave. Hierdoor is de ruimtelijke organisatie van de diverse taferelen hersteld en is de visuele relatie tussen de zijpanelen en het middenpaneel van het retabel beter tot zijn recht gekomen.
Het resultaat van de behandeling van de achterzijde van De Prediking van Johannes de Doper was eveneens verrassend. Het verwijderen van de papiertjes op de marmerimitatie heeft de datum van een verkoop in 1790 opgeleverd. Dit sterkt de hypothese dat het paneel uit Belgrado niet werd opgenomen in de barokstructuur en dat het werk de kloosterkerk al van vóór 1810 had verlaten.
Een intensieve samenwerking tussen het KIK en Museum Mayer van den Bergh
Voor de tentoonstelling Juan de Flandes en het Mirafloresretabel – Gesignaleerd en opgespoord hebben het KIK en het Museum Mayer van den Bergh intensief samengewerkt. Aan de hand van foto’s en duidingsteksten toont het museum de boeiende geschiedenis van de restauratie van twee van de vier zijpanelen. Zo kan het publiek het wetenschappelijke onderzoek van een middeleeuws schilderij van dichtbij volgen. Voor veel bezoekers zal deze unieke tentoonstelling in het intieme kader van Museum Mayer van den Bergh een ontdekking zijn van het werk van Vlaams Primitief Juan de Flandes. Het project past bovendien perfect in het museum, dat in zijn uitgebreide verzameling een ruime schilderijencollectie van de 13de tot de 18de eeuw bezit met onder meer ook werk van Vlaamse Primitieven.