Organization
Een reizende tentoonstelling van het Landschaftsverbandes Rheinland / Kulturamt (organisatie en technische realisatie) in samenwerking met Koos van Weringh / Keulen (idee, samenstelling, teksten).
Het beeld van Duitsland in de Nederlandse politieke karikatuur, 1871 -2002
De betrekkingen tussen Duitsland en Nederland behoren niet, zoals bijna iedereen weet, tot de categorie van de meest probleemloze. Heeft dat te maken met de aren van de Duitse bezetting van Nederland, 1940 -1945, of met de bittere nederlaag die het Nederlandse voetbalelftal op 7 juli 1974 in het Olympisch stadion in München leed tegen Duitsland (2-1)? Uiteraard spelen die gebeurtenissen een grote rol in het geheugen van veel Nederlanders. Maar hoe werd tegen Duitsland aangekeken in de tijd van Bismarck, die de Duitse eenheid tot stand bracht? En hoe was dat in de jaren 1914 – 1918, de tijd van de ‘grote oorlog’ toen Nederland officieel neutraal was en niet door Duitsland werd overvallen, in tegenstelling tot België?
Politieke karikaturen hebben de tijd van 1871 tot vandaag intensief ‘begeleid’. Eerst in politiek- satirische tijdschriften en naderhand ook in de dagbladpers. Duitsland is een favoriet thema in de Nederlandse politieke karikatuur. Niet alleen omdat het Duitsland is, maar ook omdat Duitsland een groot land is in vergelijking met Nederland. In Nordrhein-Westfalen wonen meer mensen dan in heel Nederland. De verhouding heeft ook iets te maken met Goliath en David.
1914-1918
In de zomer van 1914 blijft Nederland verschoond van het binnenvallen van de Duitse troepen, dit in tegenstelling tot België en Frankrijk. Nederland is neutraal. Dat betekent niet dat Duitsland ook neutraal bekeken wordt. De verwoestingen die de oorlog in België en Frankrijk aanricht worden met een genadeloze nauwkeurigheid getekend, in het bijzonder die van de wereldberoemde bibliotheek in Leuven.
Het grootste dagblad, De Telegraaf, is uitgesproken anti-Duits. De hoofdredacteur, J.C. Schröder, wordt gearresteerd en opgesloten, omdat hij de neutraliteit schendt. De Duitse ambassadeur beklaagt zich bij de Nederlandse minister van buitenlandse zaken over het feit dat een boekhandel in Den Haag de anti-Duitse tekeningen van Louis Raemaekers in de etalage ophangt. De tekenaar wordt in Engeland met een eredoctoraat geëerd, omdat hij de strijd van de geallieerden tegen Duitsland met zijn tekeningen zo krachtig ondersteunde.
Neutraal houdt ook in dat op grote schaal handel met Duitsland wordt gedreven, maar ook met Engeland en Frankrijk. In Nederland ontstaat een nieuwe categorie van grootgeldverdieners: die van de OW’ers, profiteurs van de oorlog.
1918-1940
Na het instorten van het keizerrijk komt Wilhelm II naar Nederland. In de Nederlandse getekende pers komen veel prenten voor, waaruit blijkt dat de houding van Engeland en Frankrijk om Duitsland kaal te plukken, veroordeeld wordt. Het ‘dictaat van Versailles’ wordt te zwaar bevonden.
Maar de ontwikkelingen in Duitsland worden niettemin kritisch gevolgd. Het proces tegen Hitler in 1924 doet al de vraag opkomen of de Duitse justitie wel onafhankelijk van de politiek is. De linkse pers, die van sociaal-democraten en communisten, waarschuwt permanent voor de gevaren van de ontwikkelingen in Duitsland. De ‘burgerlijke’ pers ziet echter minsten zoveel gevaar in het bolsjewisme in de Sovjet-Unie en in het Front Populaire in Frankrijk. Dat Duitsland een agressieve buitenlandse politiek aan het voeren is kan uit een krant als De Telegraaf niet worden opgemerkt.
In 1936 vindt een proces plaats tegen Het Volk, het dagblad van de Sociaal Democratische Arbeiderspartij (SDAP), waar een tekening in gepubliceerd was van Peter van Reen, die als ‘opzettelijk beledigend van een bevriend staatshoofd’ werd beschouwd. Uiteindelijk bereikte de tekening de Hoge Raad, het hoogste rechtscollege in Nederland: de krant werd vrijgesproken.
1940-1945
In de nacht van 9 op 10 mei 1940 vielen Duitse troepen Nederland binnen. Op 14 mei werd Rotterdam door een zwaar bombardement getroffen. Een deel van de pers paste zich aan ‘de nieuwe orde’ aan, een ander deel werd door de bezettende macht verboden. En dan waren er de bladen van de nationaal-socialistische beweging en aanverwante organisaties die het Duitse streven Europa te veroveren volop ondersteunden. Als tegenwicht ontstond een illegale verzetspers, waarvan de dagbladen Het Parool en Trouw, en het weekblad Vrij Nederland de 21e eeuw hebben gehaald.
1945-1990
Dat Duitsland na de oorlog met argusogen werd bekeken ligt geheel voor de hand. In een deel van de pers werd aangedrongen op annexatie van stukken Duits grondgebied (het gebied rond Elten en Tudderen was ook tijdelijk Nederlands). De geringste oprisping van sympathie voor het Hitler-tijdperk en het gedachtegoed dat daarbij hoorde werd gekritiseerd. De uitdrukking ‘Wir haben es nicht gewusst’ werd veelvuldig geciteerd. Generaals die nog onder Hitler gediend hadden en een hoge functie in de NAVO kregen konden met getekende tegenwind rekenen.
Maar reeds na de verkiezingen voor de Bondsdag in 1953 verscheen in Het Parool, een krant uit het verzet, een tekening van Jordaan, waarop Hitler en Stalin het veld der Duitse politiek verlaten. Neofascisme en communisme hebben – dat is de strekking – in de nieuwe Bondsrepubliek in feite geen werkelijke kans. Duitsland is een democratie aan het worden, met vallen en opstaan weliswaar , maar een democratie. Fritz Behrendt, in 1925 in Berlijn geboren, maar in 1938 met zijn ouders om politieke redenen aar Nederland gekomen, heeft met zijn tekenwerk in sterke mate bijgedragen tot het inzicht dat de simpele zwart-wit voorstellingen werkelijkheidsvreemd zijn. En het was ook deze tekenaar die er zonder ophouden aan herinnerde dat naast de Bondsrepubliek nog de totalitaire DDR bestond. Dat neemt niet weg dat Duistland zeer kritisch gevolgd wordt en van getekend commentaar voorzien, van de re-militarisatie, via de Rote Armee Fraktion, tot de financiële schandalen van Helmut Kohl.
1990-2002
Minder dan in de Engelse en Franse pers leidde de Duitse hereniging tot felle anti-Duitse tekeningen. Wel tot tekeningen waarop de ex-DDR het ondergeschoven kindje van de Bondsrepubliek is. De ‘Ausländerfeindlichkeit’, die tot uitbarstingen kwam in Rostock, Mölln, Solingen en nog andere plaatsen wordt aangegrepen om aan het Hitler-tijdperk te herinneren. Maar er zijn ook tekeningen waaruit blijkt dat Nederlands ook geen paradijs is.
Other venues
Jülich, Stadtgeschichtliches Museum Altes Rathaus (15 July-29 August 2004)