CODART, Dutch and Flemish art in museums worldwide

Pieter Saenredam, Interior of the Sint Bavokerk, Haarlem, 1628. Philadelphia, Philadelphia Museum of Art

Museum press release

Vanaf 14 oktober is in het Frans Hals Museum een informatieve tentoonstelling te zien over de unieke werkwijze van de architectuurschilder Pieter Jansz. Saenredam (Assendelft 1597-1665). Aan de hand van drie van zijn schilderijen, zes eigenhandige tekeningen, en een aantal schilderijen van collega-architectuurschilders als Isaak van Nickelen, wordt inzichtelijk gemaakt waarom Saenredam zo bijzonder was. Anders dan zijn collega’s werkte Saenredam op basis van nauwkeurige opmetingen en schetsen ter plaatse. Deze dienden als basis voor zorgvuldige ‘constructietekeningen’. Die waren vervolgens het uitgangspunt voor de schilderijen: weldoordachte composities, die een grote rust en helderheid uitstralen en een volstrekt uniek karakter hebben.

Pieter Jansz. Saenredam was een schilder en tekenaar uit de Gouden Eeuw die bekend werd met verfijnde schilderijen van kerkinterieurs. Aan de hand van drie van zijn schilderijen, zes eigenhandige tekeningen, en een aantal schilderijen van collega-architectuurschilders als Isaak van Nickelen, wordt inzichtelijk gemaakt (duidelijk) waarom Saenredam zo bijzonder was. Anders dan zijn collega’s werkte Saenredam op basis van nauwkeurige opmetingen en schetsen ter plaatse. Deze dienden als basis voor zorgvuldige ‘constructietekeningen’. Die waren vervolgens het uitgangspunt voor de schilderijen: weldoordachte composities, die een grote rust en helderheid uitstralen en een volstrekt uniek karakter hebben.

Leven

Pieter Saenredam (1597-1665) werd geboren in het dorpje Assendelft, ten noorden van Haarlem. Hij was een zoon van de belangrijke prentmaker Jan Pietersz Saenredam, een leerling van Goltzius. Na de dood van zijn vader in 1607, verhuisde Pieter met zijn moeder naar Haarlem. Daar zou hij de rest van zijn leven blijven wonen. Hij werd er in 1612 leerling van Frans Pietersz de Grebber, bij wie hij als medeleerlingen Jacob van Campen en Cornelis Vroom ontmoette. Met beiden bleef hij zijn leven lang bevriend. Ruim tien jaar later, in 1623, werd Saenredam als meester opgenomen in het St. Lukasgilde. Hij trouwde in Haarlem en kreeg een dochter. Saenredam kwam weliswaar uit een protestants nest, maar werd pas op zijn 54ste zelf lidmaat van de gereformeerde kerk.

Werk

Aanvankelijk maakte Saenredam vooral ontwerptekeningen voor prenten, onder meer voor Samuel Ampzings belangrijke boek over de geschiedenis van Haarlem, Beschryvinge ende lof der stad Haerlem in Holland (1628). Vanaf 1628 legde Saenredam zich geheel toe op het schilderen van ‘perspectiven’ – architectuurstukken – en dat bleef verder zijn specialisme. Hij tekende en schilderde diverse gebouwen in Haarlem en Utrecht, en daarnaast nog in Assendelft, Alkmaar, Amsterdam, Den Bosch en Rhenen: in totaal 15 verschillende kerken en 4 stadhuizen. Waarschijnlijk ontstonden zijn schilderijen zelden in opdracht. Hij was financieel onafhankelijk en kon schilderen wat hij zelf wilde. Van Saenredam zijn nog ongeveer 50 schilderijen bekend, en ruim 100 schetsen en tekeningen in potlood en krijt, inkt en waterverf.

Werkwijze

Saenredam schilderde zijn interieurs in zijn atelier. Hij maakte daarbij gebruik van schetsen en tekeningen die hij eerder, soms jaren daarvoor, ter plaatse had gemaakt. Dat tekenwerk in en om de gebouwen vond gewoonlijk in de warme maanden van het jaar plaats. Daarna werkte hij deze tekeningen ‘naar het leven’ uit tot zogenaamde constructietekeningen, vrijwel steeds van dezelfde maat als het uiteindelijke schilderij. Hierin paste hij de proporties van de gebouwen veelal aan, en liet hij onderdelen weg of voegde die toe, om zo de door hem gewenste helderheid en eenvoud van de ruimte te bereiken. Gewoonlijk maakte hij die constructietekeningen daarna van achteren zwart met krijt, en ‘griffelde’ ze dan met een stift door op geprepareerde panelen.

Uniek

Saenredam was niet de eerste die architectuurstukken schilderde. Het genre kwam tot ontwikkeling in de 16de eeuw in Antwerpen, waar uit Noord-Nederland afkomstige schilders als Hendrick van Steenwijck de Oude en Hans Vredeman de Vries er een specialisme van maakten. In Noord-Nederland waren Hendrick van Steenwijck de Jonge en Bartholomeus van Bassen al vroeg actief als architectuurschilders.
Saenredam was echter wel de eerste die bestaande gebouwen schilderde. Bovendien was, en bleef, hij uniek doordat hij observatie (natekenen) combineerde met opmetingen en constructietekeningen. Voor het ingewikkelde meet- en perspectiefwerk had hij waarschijnlijk een leermeester in de landmeter en wiskundige Pieter Wils. Verder was Saenredams nauwe contact met Jacob van Campen en andere architecten medebepalend voor zijn ontwikkeling tot architectuurschilder.

From the museum website

De delicate kerkinterieurs van Pieter Jansz Saenredam (Assendelft 1607-1665 Haarlem) ademen een serene stilte. Met subtiele, blanke kleuren schilderde hij de grote vlakken van de witgekalkte muren, de zachte rondingen van de zuilen en de bogen. Met een weldoordachte opbouw schiep hij helderheid, rust en spirituele harmonie. De schilderijen van Saenredam hebben een tijdloze schoonheid.

In de tentoonstelling zijn drie geschilderde kerkinterieurs van Saenredam te zien in combinatie met schetsen en constructietekeningen. Schilderijen van voorlopers, tijdgenoten en navolgers tonen de ontwikkeling van het kerkinterieur in Haarlem.

Saenredam schilderde zijn kerkinterieurs in zijn atelier. Hij maakte daarbij gebruik van tekeningen die hij eerder ter plaatse had gemaakt en die hij vervolgens uitwerkte tot constructietekeningen op een groter formaat. Daarin paste hij de proporties van het gebouw aan en liet hij onderdelen weg waardoor hij de gewenste helderheid en eenvoud van de ruimte bereikte. Het is fascinerend dit proces te volgen en zo inzicht te krijgen in zijn unieke kunstenaarschap.